W dzisiejszych czasach znajomość wschodniego alfabetu znów stała się przydatną umiejętnością – choćby po to, by móc cokolwiek przeczytać w języku ukraińskim. Warto wiedzieć, że ukraiński i białoruski alfabet różni się od rosyjskiego. Oba te języki mają swoje własne litery nie występujące w języku rosyjskim, typowe tylko dla języka ukraińskiego i/lub białoruskiego, z kolei niektóre litery mają inne znaczenie. Interesując się językiem ukraińskim warto też pamiętać o tym, że jeszcze niedawno, bo w 2020 roku, o wolność i niepodległość walczył również naród białoruski, nie zgadzający się z prorosyjskimi rządami Łukaszenki. W przypadku Białorusi wyznacznikiem opozycyjności wobec Rosji i chęci integracji z Europą jest biało-czerwono-biała flaga, herb Pogoń oraz właśnie język białoruski, znienawidzony i niszczony przez Łukaszenkę i Putina. Mało kto wie, że język białoruski jest też często zapisywany alfabetem łacińskim na opartym o alfabet słowacki, a czytając białoruskie i ukraińskie teksty zapisane w ten sposób wiele osób może być pozytywnie zaskoczonych, jak bliskie nam są te języki.
Ukraiński alfabet – ukraińska cyrylica
Warto zwrócić uwagę na to, że oprócz innych liter, odmienna jest również ich kolejność. W alfabecie łacińskim mamy a, b, c, d, e, f, g, h, natomiast w cyrylicy kolejność jest inna – transliterując to na polski zaczyna się tak: a, be, we, he, ge, de, e, je, Ż, Z, Y, i itd.
Kolejna specyfika cyrylicy polega na tym, że nasze dwuznaki (SZ, CZ, CH…) są w niej zapisywane jedną literą, a oprócz tego są pojedyncze litery oznaczające dwugłoski np. Є = je, Ї = ji, Я = ja, Ю = ju.
Kolejna ważna uwaga: w cyrylicy pewna część liter jest wspólna z literami alfabetu łacińskiego i ma takie samo znaczenie, np. A, M, T, K. Druga grupa to litery wspólne z alfabetem łacińskim, ale znaczące co innego. Np. cyryliczne B znaczy W lub V, cyryliczne H znaczy N, cyryliczne P znaczy R, cyryliczne X znaczy CH itp. I wreszcie trzecia grupa, to litery typowo cyryliczne, nie występujące w alfabecie łacińskim. Część z nich jest podobna do liter alfabetu greckiego, na przykład Пп przypomina nieco greckie pi. Nic dziwnego, cyrylica to alfabet stworzony dla Słowian przez greckich myślicieli św. Cyryla i Metodego, jej źródłem wcale nie jest żadna Rosja ani Moskwa, ale cywilizacja grecka, bizantyjska.
Ukraiński alfabet:
А а = A
Б б = B
В в = W / V
Г г = H
Ґ ґ = G
Д д = D
Е е = E
Є є = JE lub ie
Ж ж = Ż
З з = Z
И и = Y
І і = I i
Ї ї = Ji
Й й = J
К к = K
Л л = Ł
М м = M
Н н = N
О о = O
П п = P
Р р = R
С с = S
Т т = T
У у = U
Ф ф = F
Х х = Ch
Ц ц = C
Ч ч = CZ (Č č)
Ш ш = SZ (Š š)
Щ щ = SZCZ (šč)
Ь ь = miękki znak, zmiękcza poprzednią spółgłoskę
Ю ю = JU
Я я = JA, ia
’ = apostrof
Kilka uwag:
Miękki znak – zmiękcza poprzednią spółgłoskę i działa jak kreseczka nad polską spółgłoską. Np.
Н = N, ale НЬ = Ń
T = T, ale TЬ = słowackie ť czyli odpowiednik naszego Ć (ale inaczej wymawiany – właśnie tak jak końcówka bezokoliczników w języku słowackim)
UWAGA!!! Л = Ł lub twarde kresowe/warszawskie L (jak w słowie „stolyca”), ale Ль = L.
Np. Łukasz = Лукаш, ale Львів = Lwiw (czyli Lwów) – czyli Ł plus miękki znak daje zwykłe L.
Z kolei kombinacja Л + Я daje coś pomiędzy LIA a LA. Np. słowo ВОЛЯ (wolność) można przeczytać jako wola (a właściwie pomiędzy wola a wolia).
Ukraińskie И to Y, a ukraińskie i białoruskie i jest zapisywane tak jak u nas, z kropką. To inaczej niż w języku rosyjskim. Z kolei ukraińskie E znaczy E a nie je. Na określenie JE jest osobna litera typowa tylko dla języka ukraińskiego, czyli Є є.
Ukraińskie Щ czyta się bardziej twardo niż w rosyjskim – jako SZCZ, a nie ść. Np. Ще (jeszcze) czyta się SZCZE (np. w słowach hymnu: Szcze ne wmerła Ukrajiny ni sława ni wola).
Litera Г г w języku rosyjskim oznacza G, a w ukraińskim i białoruskim oznacza H (samo H, bo CH to X jak w brzydkim słowie na trzy litery). Гора = hora (góra), густий = hustyj (gęsty) itp. Na oznaczenie dźwięku G język ukraiński ma swoją literę Ґ (z takim „daszkiem”). Jest ona używana rzadko, jest tylko około 20 typowo ukraińskich słów z literą i wymową G, np. ґрунт (grunt a nie hrunt), ґанок (ganok czyli ganek), дзиґа (dzyga czyli grzechotka). Oprócz tego literę G Ґ stosuje się, ale nie zawsze, w zagranicznych nazwach własnych, np. Ґданськ = Gdańsk, Ґдиня = Gdynia. Ale nie jest błędem zapis Гданськ, Гдиня, obie formy są poprawne. Jak już jesteśmy przy Gdańsku, proszę zauważyć, że w języku ukraińskim zapisuje się tę nazwę jako Ґданськ czyli Gdanśk a nie tak jak by się nam mogło wydawać jako Гданьск (to jest zapis rosyjski).
Z kolei apostrof oddziela spółgłoskę od kolejnej głoski powodując, że ta kolejna jej nie zmiękcza. Np. об’єднати (połączyć, zjednoczyć) czytamy twardo jako objednaty, a gdyby nie było apostrofu, przeczytalibyśmy jako obiedanaty. Albo зв’язок (kontakt, łączność) czytamy jako zwjazok, gdyby nie było apostrofa, wymowa byłaby zwiazok.
Ukraińcy są dumni ze swoich specyficznych liter, czyli Ї, Є, Ґ. Często są one wykorzystywane jako wyróżnik Ukrainy i języka ukraińskiego oraz ukraińskiej tożsamości narodowej i kulturowej. Nic dziwnego, że w Obwodzie Tarnopolskim postawiono pomnik litery Ї. Z kolei we Lwowie od wielu lat funkcjonuje czasopismo kulturologiczne Ї, założone przez tamtejszą prozachodnią, propolską elitę intelektualną na czele z Tarasem Wozniakiem. W języku białoruskim podobną rolę pełni litera Ў.
Alfabet białoruski – białoruska cyrylica
Podobny, ale nieco inny jest alfabet białoruski, który jest następujący:
A Б В Г Д Е Ё Ж З І Й
К Л М Н О П Р С Т У Ў
Ф Х Ц Ч Ш Ы Ь Э Ю Я
Różnice między alfabetem białoruskim a ukraińskim
- Typowa dla języka białoruskiego jest litera Ў czyli coś pomiędzy U a polskim Ł.
- W języku białoruskim literę Г również wymawia się jak H a nie jak G. Ta cecha łączy język białoruski i ukraiński z czeskim i słowackim. Nie ma natomiast litery G Ґ chociaż niektórzy Białorusini ją stosują (ale to bardzo rzadko)
- W języku białoruskim również tak jak w ukraińskim jest litera i na oznaczenie i. Ale już na oznaczenie łacińskiego/polskiego Y stosuje się literę taką jak w języku rosyjskim Ы która nie występuje w języku ukraińskim.
- Białoruskie E inaczej niż w ukraińskim oznacza JE (jak w rosyjskim), a na oznaczenie naszego E używa się tak jak w rosyjskim Э. Język białoruski jest generalnie o wiele bardziej miękki, niż ukraiński.
- W języku białoruskim nie ma litery Щ. Zamiast niej stosuje się ШЧ. Na przykład słowo jeszcze w języku ukraińskim to ще (szcze) a w białoruskim яшчэ (jaszcze).
Ukraińska i białoruska łacinka – ukraiński i białoruski alfabet łaciński
Wielokrotnie w przypadku obu języków czynione były próby do przejścia na alfabet łaciński, oparty o zasady alfabetu słowackiego. O ile jednak w przypadku języka ukraińskiego obecnie nie ma takich planów i ukraińska łacinka jest stosowana niezmiernie rzadko, bardziej jako intelektualna ciekawostka (nie mówimy tu o transliteracji ale o normalny zapis), to w języku białoruskim te starania poszły o wiele dalej i białoruska łacinka jest stosowana bardzo często. Jest to właściwie alternatywny białoruski alfabet, bardzo często stosowany współcześnie w praktyce.
Stosowanie łacinki jest bardzo fajne w tym sensie, że dopiero taki zapis pokazuje Polakom, Czechom i Słowakom, jak bardzo nasze języki (ukraiński i białoruski) są do siebie podobne. Dopiero wtedy widzimy, że Ukraina i Białoruś to tak naprawdę typowa Europa Środkowa taka jak Czechy i Słowacja, niestety poddana brutalnej rusyfikacji i rosyjskiej agresji kulturowo-językowej (a teraz też fizycznej w postaci wojny), a nie żadna Europa Wschodnia czy też mówiąc ogólnie „Wschód”. Aby się o tym przekonać, zachęcam do lektury krótkich tekstów ukraińskich i białoruskich zapisanych właśnie łacinką.
Taras Ševčenko
Zapovіt (Testament)
Jak umru, to pochovajte
Mene na mohylі,
Sered stepu šyrokoho,
Na Vkrajinі mylіj,
Ščob lany šyrokopolі,
І Dnіpro, і kručі
Bulo vydno, bulo čuty,
Jak reve revučyj.
Jak ponese z Ukrajiny
U syńeje more
Krov vorožu… otojdі ja
І lany, і hory —
Vse pokynu і polynu
Do samoho boha
Molytyśa… a do toho
Ja ne znaju boha.
Pochovajte ta vstavajte,
Kajdany porvіte
І vražoju zloju krovju
Voľu okropіte.
І mene v semji velykіj,
V semji voľnіj, novіj,
Ne zabuďte pomjanuty
Nezlym tychym slovom.
Fragment wiersza Iwana Franki, widniejący na banknocie 20 hrywien:
Zemle, moja vseploďučaja maty!
Syly, ščo v tvojij dvyžeľ hlubyni,
Krapľu, ščob v boju smilijše stojaty,
Daj i mini.
Wiersz „Mahutny Boża” w białoruskiej łacince:
Mahutny Boža
Mahutny Boža, ŭładar suśvietaŭ,
Vialikich soncaŭ i serc małych!
Nad Biełarusiaj cichaj i vietłaj
Rassyp pramieńni svaje chvały.
Daj sporu ŭ pracy štodzionnaj šeraj
Na łustu chlebu, na rodny kraj,
Pavahu, siłu i vielič viery
U našu praŭdu, u pryšłaść – daj!
Daj uradlivaść žytniovym nivam,
Učynkam našym pašli ŭmałot!
Zrabi svabodnaj, zrabi ščaślivaj
Krainu našu i naš narod!
A tu tekst na łacińce popularnej opozycyjnej pieśni „Razbury turmy-mury”, będącej tłumaczeniem „Murów” Jacka Kaczmarskiego. Był to hymn białoruskich antyłukaszenkowskich protestów w 2020 roku (posłuchaj tu: Поўная беларускамоўная версія песні Поўная беларускамоўная версія песні «Разбуры турмы муры).
Jon byŭ natchniony i małady,
Ich nieźličona było.
Jon na płoščy vioŭ harady
Z pieśniaj, što blizka śviatło.
I zapalvali śviečki jamu,
Płyŭ pa-nad płoščaju dym.
Jon śpiavaŭ: zrujnujem turmu!
Jany śpiavali za im.
Razbury turmy mury!
Prahnieš svabody — to biary!
Mur chutka ruchnie, ruchnie, ruchnie —
I pachavaje śviet stary!
Viedali słovy na pamiać — i śpieŭ
Nieśli pa vulicach tak,
Što kroŭ kipieła i hnieŭ kipieŭ,
I sercy stukali ŭ takt.
Bili ŭ sto tysiač dałoniaŭ — i rytm
Vorahaŭ biŭ napavał.
Išli na mury va ŭsim śviecie starym…
A jon usio hraŭ i śpiavaŭ.
Razbury turmy mury!
Prahnieš svabody — to biary!
Mur chutka ruchnie, ruchnie, ruchnie —
I pachavaje śviet stary!
Pa usioj Biełarusi padniaŭsia narod
Svabodu svaju adstajać.
Adzinaju metaj uźniaŭsia naš duch
Ciemru śviatłom razhaniać.
Braty-aficery, my — adziny narod.
My razam žyviem na ziamli.
Zrabicie ž sumlenny vybar svoj.
Nia chočam my hetaj vajny.
Pračnicieś, siabry, my da praŭdy idziem,
Imkniemsia da ščaścia svajho.
I mara naroda ŭ krainie žyćcia
Prosta — kak dobra było.
Mocny hrukat niastomlenych ruk
Rady iduć i iduć.
My — biełarusy, my z miram idziem
U śvietły i soniečny puć.
Razbury turmy mury!
Prahnieš svabody — to biary!
Mur chutka ruchnie, ruchnie, ruchnie —
I pachavaje śviet stary!
A tu kolejny opozycyjny utwór – „Mińsk-Mieńsk” od NRM (posłuchaj tu: „Minsk-Mensk” – new video by N.R.M. – YouTube)
Darahija minčanie i hości stalicy
Ja chaču z vami dumkaj svajoj padzialicca
Karaciej, heta dziŭna, ale C’est La Vie
My ŭ stalicy žyviem niby na dźvie siamji
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach
Padvajeńnie asoby zryvaje nam dach
Dyk niaŭžo ž nam nikoli nie skleić, nie sšyć
Miensk i Minsk — dźvie pałova staličnaj dušy
Horad Miensk — pieršy horad z tych dvuch haradoŭ
Nie pabačyš na mapach sučasnych hadoŭ
Jon u sercy žyvie, jon žyvie ŭ hałavie
Šmat kaho, chto ŭ horadzie Minsku žyvie
A ŭ tym Minsku prapiska i harvykankam
Dy ladovy pałac, dy bietonny parkan
Zrujnavanych damoŭ cieni pryidnyja
I dziacinstva majho pralaciełyja dni
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach
Padvajeńnie asoby zryvaje nam dach
Dyk niaŭžo ž nam nikoli nie skleić, nie sšyć
Miensk i Minsk
Jość u Minsku nazovy biazradasnyja
Jość Kalektarnaja, a jość Bazisnaja
Tam narod zabiaśpiečvaje, pravilny naš
Vykanańnie zadačy pastaŭlenaje
A Miensku pryjemna špacyravać
Drobnych kramak vitryny ŭtulna harać
Tam hatyčnyja viedy kaściołaŭ starych
I dachoŭka i bruk, tam dvary i mury
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach
Padvajeńnie asoby zryvaje nam dach
Dyk niaŭžo ž nam nikoli nie skleić, nie sšyć
Usie błytajucca ŭ Minsku: chleb i maca
I Vialiki Kastryčnik, i Radaŭnica
I pjanaja ślaza, i takaja papsa
Što ratunku nia daść ni Mizim, ni Upsa
Nu a z Mienskam ničoha nie možna zrabić
Niemahčyma jaho zrujnavać, zachapić
Jon nikoli, tvoj Miensk, nie zhnije, nie zharyć
Budziem movaj tvajoju z taboj havaryć
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach
Podziel się tym artykułem ze znajomymi, udostępnij na portalach społecznościowych.
Czytaj też: